چکیده

ساختن خانه­ های اشرافی متعدد در قرن سیزدهم، مجالی را برای ظهور و نمایش زیبایی و ذوق ایرانی در خانه از طریق نقاشی فراهم کرد. نقاشی­های دیواری، نقاشی روی گچ و شیشه و ... هر یک دارای جنبه­ی زیبایی­شناسی است که با زبان مشترکی با معماریِ آن دوره در بنا تجلی نموده است. هر دو هنر تلفیقی از سنت و نوشدن را به نمایش گذاشته­اند. ایران قرن سیزدهم آبستن ایرانی نو بود. خواسته­هایی که توسط عوامل درون­زا و برون­زا، بذرش در او نشانده شد تا جریان­های نوگرایی را پرورش دهد. خواسته­های درونی جامعه و در عین حال مشاهده­ی غرب به عنوان الگویی الهام­بخش، چیزی را پدید ­آورد: ترکیبی از خود و دیگری که همچنان ایرانی بود.این پژوهش در جستجوی تحول معماری خانه و نقاشی­های به کار رفته در تزئینات خانه، در ایران قرن سیزدهم می­باشد و خصوصیات مشترک نقاشی­های به کار رفته در تزئینات خانه­های اشرافی آن دوره و فضای معماری آن بناها را می­جوید. در حالیکه زیربنای سیاسی-اجتماعی و مقاصد زیبایی­شناسی این دو را در فرهنگ ایرانیان عصر قاجار مورد ملاحظه قرار می­دهد. به این ترتیب با استفاده از روش تحقیق تفسیری- تاریخی به گردآوری مطالب می­پردازد به گونه­ای که امکان ”درگیرشدن“ با متن رویداد گذشته فراهم شود.نتایج این پژوهش نشان­دهنده­ی چگونگی هم­سویی معماری و نقاشی­های به کار رفته در تزئینات آن برای ایجاد زبانی عامیانه در برقراری ارتباط با مردمی که آن را زیسته­اند می­باشد. به این منظور واژه­هایش را از میان واژگان خود و دیگری دستچین می­کند تا فضایی یگانه را برای خانه­ی ایرانی قرن سیزدهم بیافریند.

کلمات کلیدی: خانه­ اشرافی، نقاشی، قاجار، تزئینات، زیبایی­شناسی

1-    مقدمه

نقاشی به عنوان بخش مهمی از تزئینات فضای معماری خانه­های اشرافی، هم­زبان با معماری و دارای ویژگی­ها و مفاهیم و پیام­های مشترکی با آن می­باشد. بدین ترتیب نه تنها نقاشی بخشی الحاقی به بنا تلقی نمی­گردد، بلکه به نوعی کامل­کننده­ی آن می­باشد. حضور تزئینات در معماری امروز همچنان مورد تقاضاست اما یافتن زبانی برای به کارگیری این تزئینات به ویژه نقاشی در آن، سخت می­نماید. این تحقیق می­تواند سرآغاز بحثی برای یافتن الگوهای به کارگیری تزئینات در معماری خانه باشد.پیش از پرداختن به مفاهیم مشترک و در نهایت زبان مشترک معماری و نقاشی، ملاحظه­ی اهمیت حضور نقاشی و معماری با یکدیگر در فضای زیست ایرانی قرن سیزدهم، بااهمیت می­نماید. در اینجا سؤال­هایی شکل می­گیرند؛ اگر خانه بدون نقاشی­هایش تصور شود، چه اتفاقی روی خواهد داد؟ اگر نقش و نگارهای نما حذف شوند، در این­صورت چه چیزی از دست می­رود؟ و حال اگر نقاشی­ها در کالبد معماری ارائه نشده باشند و یا معماری از دست برود و تنها نقاشی باقی بماند، آنگاه نقاشی چه ارزشی خواهد داشت؟ پاسخ به این سؤال­ها شاید در پیامی باشد که می­بایست در فضای زیست ایرانی آن دوره تجلی می­یافته تا هویت او را در کالبد بنایش نمایش دهد و اصالت انسانی­اش را تشخص بخشد. در این بین برای درک پیام فضای زندگی خانه، هم­زبانی معماری و نقاشی در انتقال معنی و مفهوم ضروری بوده است.به منظور تحقق هدف پژوهش، ابتدا معماری و سپس نقاشی، از دیدگاه­های یکسانی مورد ملاحظه قرار می­گیرند که عبارتند از: مختصری توضیح درباره­ی معماری و نقاشی قاجار، عوامل تأثیرگذار بر هریک، ویژگی­ها و تحولات رخ داده در هریک در قرن سیزدهم. سپس زبان مشترک این دو از بین جنبه­های مورد بررسی استخراج می­گردد. در انتها به نوعی نگاه زیبایی­شناسانه از این دو پرداخته می­شود.

2-   معماری خانه ­های اشرافی قاجار

در این دوره خانه­هاي عوام بر طبق همان سنت پيشين و با همان بافت­هاي محله­اي و همان نيروهاي ساخت، ساخته مي­شد. تنها خانه­ی اشراف و طبقات مرفه در محلات و ملك­هاي شمال شهر بود كه دگرگوني­هايي نظير آنچه در كاخ­ها و عمارات سلطنتي است، در آنها ديده مي­شود، البته در مقياس كوچكتر.كاخ­ها و بناهاي مهم حكومتي كه در اين دوره ساخته شده­اند از نظر الهام­، شكل كالبدي و نوع تزئينات متفاوت از ساختمان­هاي دوره­هاي قبلي هستند. آنچه در اين بناها به چشم مي­خورد، تلفيقي از عناصر معماري سنتي و معماري نئوكلاسيك غرب است كه به ساختمان­ها، روحيه­اي التقاطي مي­دهند (درودگر، 1382: 16). ساختمان­های دو ستونی، یعنی اتاق بزرگ در وسط و ایوان دو ستونی در جلو و اتاق­های ساده­ی جانبی در دو طبقه (گوشواره)، هم­چنین ایجاد ساختمان­های بزرگ با ایوان­های سراسری یا دارای شاه­نشین­ها و صفه­ها با آذین­های گوناگون کاشی­کاری و آیینه­کاری و گچ­بری و سنگ مرمر به شیوه­ی کوشک­های کهن در وسط باغ­های بزرگ با حوض­ها و نهرها و فواره­های آب، که ادامه­ی طرح­های معماری اصیل ایرانی بود، غالب بناهای اشرافی این دوره را تشکیل می­دهد (آیت­اللهی، 1380: 301-302).ویژگی­های این معماری اشرافی، به تدریج در کوچه و بازار نیز ظاهر شد. در اواخر دوره­ی قاجاریه و اوایل عصر پهلوی، ستون در چشم­انداز شهری نیز جلوه­گر شد، هر چند عظمت خانه­های اشرافی را نداشت ولی نوآوری­های منحصر به فرد در طرح سرستون­های همان زمان و مکان را دارا بود. منبع الهام این ستون­ها بی­شک غربی بود و این تقلید از کارت پستال و عکس­های ساختمان­های اروپایی و دوری از ساختمان­های اصلی و اتکا به حافظه و شواهد تصویری محدود بود که امکان بیان اصالت و پدیداری سبکی متعلق به ایرانی در کاخ­ها و بناهای کوچه و خیابان را فراهم آورد (سمیعی، 1374: 24).